مقاله اصلاح ساختار موسسات و ابزار های مالی بازار پول و سرمایه بر اساس تعالیم اسلام

چکیده:

یکی از عوامل کلیدی در رشد و توسعه اقتصادی جوامع پیشرفته، وجود بازارهای پول و سرمایه فعال و کارآمد است. موسسات پولی و مالی با بهره گیری از روش ها و ابزارهای متنوع، نقش واسطه های پویا و موثر بین صاحبان وجوه مازاد و متقاضیان سرمایه را ایفا می کنند. این موسسات با طراحی ابزارهای مالی نوین، توانسته اند پاسخگوی نیازها، سلایق و اهداف مختلف مشتریان خود باشند.

مطالعه نظام مند تعالیم اقتصاد اسلامی نشان می دهد که با وجود تحریم ربا، امکان طراحی و اصلاح ساختار موسسات و ابزارهای مالی بازار پول و سرمایه با استفاده از قراردادها و معاملات مجاز شرعی وجود دارد. این ابزارهای مالی اسلامی، علاوه بر سازگاری با احکام شرعی، قابلیت نوآوری و کارآمدی در بازارهای مالی امروزی را دارا هستند.

در این مقاله با بررسی معیارهای اساسی بازار پول و سرمایه کارآمد، راهکارهای اصلاح ساختاری موسسات مالی موجود و همچنین ایجاد موسسات و ابزارهای مالی جدید مبتنی بر تعالیم اسلامی ارائه شده است. هدف اصلی، توسعه بازاری جامع، پویا و متناسب با اصول شرعی برای تامین نیازهای مالی و سرمایه گذاری جامعه است.

واژه های کلیدی:

• عقود مبادله ای
• عقود مشارکتی
• قرض الحسنه
• موسسه های پولی غیرانتفاعی
• موسسه های مالی انتفاعی بدون ریسک
• موسسه های مالی انتفاعی همراه ریسک

مقدمه

مطالعات نظری و تجربی نشان می دهد که سرمایه نقش مهمّی در رشد و توسعه اقتصادی دارد، افزایش حجم سرمایه، هم به طور مستقیم، به عنوان یکی از عوامل تولید و هم از طریق افزایش بهره وری دیگر عوامل، سبب بالا رفتن اشتغال، تولید و رفاه جامعه می شود. این درحالی است که در هر کشوری، گروهی از مردم و موسسه ها وجود دارند که از یک طرف منابع مالی مازاد دارند و از طرف دیگر به عللی چون نبود علاقه، وقت، تجربه، ترس از مخاطره ها به سرمایه گذاری مستقیم اقدام نمی کنند در نقطه مقابل گروهی از فعالان اقتصادی و صاحبان دانش و تجربه هستند که برای فعالیت اقتصادی به منابع مالی نیاز دارند.

در جوامع پیشرفته نهاد ها و موسسه های فعّال بازار پول و سرمایه توانسته اند با طراحی ابزارهای مالی مناسب، وجوه و سرمایه های نقدی صاحبان پس انداز را جذب و در اختیار متقاضیان و سرمایه گذاران قرار دهند و از این طریق، سرمایه های راکد را به سرمایه های مفید و موّلد تبدیل کنند.

دراین مقاله با بررسی معیار های اساسی بازار پول و سرمایه کارآمد، وضعیت موسسات پولی و مالی ایران نقد و بررسی می شود سپس طرحی جهت اصلاح ساختار بازار پول و سرمایه براساس تعالیم اسلام پیشنهاد می گردد.

معیارهای اساسی بازار پول و سرمایه کارآمد بر اساس تعالیم اسلامی

بازار پول و سرمایه زمانی موفق به تحقق اهداف خود می شود که معیارهای کلیدی و اساسی زیر را رعایت کند:

1. هماهنگی با عقاید و فرهنگ عمومی جامعه

نظام مالی، موسسات و ابزارهای به کار رفته در بازار پول و سرمایه باید در درجه اول با فرهنگ عمومی و به ویژه اعتقادات دینی و مذهبی مردم همسو باشند. این هماهنگی، تضمین کننده استمرار، پایداری و موفقیت بازار است. تجربه موسسات مالی که در چند دهه گذشته با وجود شروع قوی، به دلیل مخالفت مراجع دینی و مردم متدین به تدریج افول کرده اند، گواه این واقعیت است.

2. همسویی با اهداف و انگیزه های شرکت کنندگان

یک نظام مالی کارآمد باید اهداف و انگیزه های عرضه کنندگان و متقاضیان وجوه را به دقت در نظر بگیرد تا مشارکت آنها را به صورت مستمر و افزایشی جلب کند. این اهداف و انگیزه ها می توانند در افراد مختلف، حتی در یک فرد به مرور زمان متفاوت باشند.

اهداف عرضه کنندگان وجوه در جامعه ایران اسلامی:

• حفظ و نگهداری سرمایه
• تسهیل در انجام مبادلات پولی
• کسب سود متناسب و مشروع
• مشارکت در اعطای قرض الحسنه برای کسب ثواب معنوی و اخروی
• کمک به عمران و توسعه کشور

اهداف متقاضیان وجوه:

• تامین نقدینگی برای خرید کالا و خدمات
• تامین سرمایه در گردش کوتاه مدت برای فعالیت های اقتصادی
• تامین سرمایه بلندمدت برای پروژه های اقتصادی

یک نظام مالی جامع باید نهادها و ابزارهای متنوع و کافی برای پاسخگویی به همه این اهداف داشته باشد تا عرضه کنندگان و متقاضیان وجوه بتوانند به بهترین شکل ممکن به مقاصد مالی و اقتصادی خود برسند.

3. همسویی با روحیات و رفتار شرکت کنندگان در بازار پول و سرمایه

شرکت کنندگان در بازارهای پول و سرمایه شامل دو گروه اصلی صاحبان وجوه مازاد و متقاضیان سرمایه هستند.

صاحبان وجوه به سه دسته ریسک گریز، ریسک پذیر و متعارف تقسیم می شوند:

• گروه ریسک گریز: این افراد ترجیح می دهند با موسساتی همکاری کنند که سود معین و از پیش تعیین شده در زمان مشخص پرداخت کنند، حتی اگر نرخ سود پایین تر از سایر موسسات باشد.
• گروه ریسک پذیر: این دسته به دنبال موسساتی هستند که در قبال پذیرش ریسک، سود انتظاری بالاتری ارائه دهند.
• گروه متعارف: افرادی که موسسات معتبر و خوش نام را ترجیح می دهند، حتی اگر موسسات درجاتی از ریسک را داشته باشند.

متقاضیان وجوه عمدتاً شامل خانوارها و بنگاه های اقتصادی می شوند:

• خانوارها: این گروه برای تامین نیازهای مصرفی مانند خرید کالاهای اساسی به دنبال موسساتی هستند که نرخ سود مشخص و قابل برنامه ریزی داشته باشند تا بتوانند بازپرداخت اقساط ماهیانه خود را پیش بینی کنند.
• بنگاه های اقتصادی: این گروه به سه دسته تقسیم می شوند:
• سرمایه گذاران ریسک پذیر: که خود تمامی مخاطرات بنگاه را می پذیرند و با موسساتی که تسهیلات با سود معین ارائه می دهند همکاری می کنند.
• سرمایه گذاران ریسک گریز: که تلاش می کنند مخاطرات سرمایه گذاری را تا حد ممکن به دیگران منتقل کنند و به دنبال موسساتی هستند که در ریسک بنگاه شریک شوند.
• سرمایه گذاران متعارف: که ترکیبی از دو دسته قبلی هستند و بسته به شرایط بنگاه، بخشی از سرمایه را از موسسات مشارکتی و بخشی را از موسسات با سود معین تامین می کنند.

یک نظام مالی کامل و جامع باید قادر باشد با توجه به روحیات مختلف عرضه کنندگان و متقاضیان وجوه، موسسات و ابزارهای مالی متنوع و کارآمد را ارائه دهد.

4. شفافیت اطلاعات و اهمیت آن در بازار پول و سرمایه

تنوع اهداف، انگیزه ها و روحیات مشتریان بازار پول و سرمایه ایجاب می کند که موسسات مالی، اطلاعات دقیق، شفاف و به روز در مورد حوزه فعالیت، ابزارهای مالی، قراردادها و نرخ ها به مشتریان ارائه کنند. این شفافیت به انتخاب بهینه مشتریان کمک کرده و با مرزبندی مشخص فعالیت موسسات، کالاهای مالی همگن ایجاد می شود. این امر رقابت سالم را افزایش داده، حاشیه سود واسطه گری و زمینه های بورس بازی کاذب را کاهش می دهد و در نتیجه سود واقعی صاحبان وجوه و متقاضیان سرمایه را افزایش می دهد.