پاورپوینت معماری، اقلیم و ساختار باغ دولت آباد یزد

این پاورپوینت 60 اسلایدی به بررسی جامع معماری، اقلیم، ساختار و تاریخچه باغ دولت آباد یزد همراه با تحلیل بنا و اصول معماری پایدار می پردازد.

تاریخچه ی باغ دولت آباد یزد

باغ دولت آباد یکی از باشکوه ترین یادگارهای معماری ایرانی در شهر یزد به شمار می رود که ساخت آن به واپسین سال های دوره افشاریه بازمی گردد. این باغ در سال ۱۱۶۰ هجری قمری به دست محمدتقی خان ملقب به خان بزرگ، که بنیان گذار خاندان خوانین یزد بود، ایجاد گردید.

در گام نخست محمدتقی خان با حفر قناتی به طول حدود ۶۵ کیلومتر موفق شد آب را از منطقه مهریز به یزد و مکان فعلی باغ منتقل کند. پس از اتمام این پروژه حیاتی، ساخت مجموعه حکومتی خود که به دارالحکومه شهرت داشت، آغاز شد.

وسعت باغ دولت آباد در حدود هفتاد هزار مترمربع بوده و بناهایی متنوع در کنار حوض ها و آبنماهای زیبا، جلوه ای منحصربه فرد به آن بخشیده اند. فضای سبز این باغ با درختانی چون انار و انگور و همچنین گل های فراوان، چشم اندازی روح بخش و دلپذیر فراهم می کرده است.

قنات دولت آباد یکی از شاهکارهای مهندسی آبی در زمان خود، متشکل از پنج شاخه قنات بوده که از کوه پایه های مهریز سرچشمه می گرفته است. این قنات علاوه بر آبیاری زمین های کشاورزی منطقه، چند آسیاب آبی را نیز به حرکت درمی آورده و پس از پیمودن مسیر طولانی، نهایتاً به باغ دولت آباد می رسیده است.

با گذشت زمان و به دلیل تغییرات در منابع آب، این باغ تاریخی اکنون از طریق چاه نیمه عمیقی که در مجاورت آن حفر شده، آبیاری می شود.

محمدتقی خان بافقی همچنین پدر عبدالرضاخان یزدی و نیای سلطانعلی خان وزیر افخم به شمار می رود. خانواده های افخم ابراهیمی و افخمی نیز از نسل وی هستند و اسناد خانوادگی مرتبط با این پیشینه تاریخی همچنان در میان مدارک شخصی این خاندان محفوظ باقی مانده اند.

موقعیت قرارگیری فعلی باغ دولت آباد یزد

• باغ اندرونی
• باغ بیرونی ( باغ بهشت آیین)

بخش های مختلف باغ

• عناصر و اجزا باغ
• عمارت سردر (بهشت آیین)
• عمارت هشتی (عمارت بادگیر)
• تالار طنبی
• عمارت طهرانی
• تالار آیینه
• عمارت سر در شمالی
• اصطبل بزرگ
• ابنیه فرعی و خدماتی
• آب انبار

در ساختار اصلی باغ، چهار بنای مهم و شاخص وجود داشته که از میان آن ها، سه سازه شامل هشتی، تالار طنبی و سردر همچنان باقی مانده و پابرجاست. بخش هایی از اتاق های مخصوص فصل زمستان نیز هنوز در وضعیت نسبتاً مناسبی قرار دارند، اما سایر فضاها و ساختمان های وابسته، همراه با بخش هایی از عرصه باغ، در گذر زمان دچار آسیب شده و از میان رفته اند (قهاری، ۱۳۷۹).

علاوه بر بناهای اصلی، مجموعه ای از فضاهای فرعی و خدماتی نیز در ضلع شرقی باغ قرار داشته اند که شامل آبدارخانه، شربت خانه، آشپزخانه و تاسیسات مربوط به چاه و مخزن آب به همراه گاورو بوده است. این مجموعه در زمان هایی که با کاهش منابع آب روبه رو بودند، نقش مهمی در تامین آب مورد نیاز برای پر کردن حوض های متعدد باغ ایفا می کرده است (باغ ایرانی، حکمت کهن منظر جدید، ۱۳۸۳).

بخش اندرونی باغ

این بخش محل سکونت حاکم و خانواده اش شامل ساختمانهای زیر بوده است:

• ساختمان هشتی (بادگیر تابستانه)
• حرمسرا
• بهشت آیین
• مطبخ
• برج دیدبانی
• آب انبار خصوصی
• اصطبل تابستانه و زمستانه

بخش بیرونی باغ

این بخش محل استقرار کاروانها٫ همچنین رسیدگی به امور حکومتی و شامل
ساختمانهای زیر بوده است:

• جلوخان و سردر
• تالار آیینه
• عمارت تهرانی
• دو بازارچه
• آب انبار عمومی

از منظر گونه شناسی کالبدی، باغ دولت آباد در زمره باغ های «باغ – حیاط» قرار می گیرد؛ چرا که بناها و عمارات آن پیرامون فضای باغی سازمان دهی شده اند. این الگوی معماری، همانند آنچه در مجموعه هایی چون نارنجستان قوام و باغ هفت تنان در شیراز مشاهده می شود، ساختاری درون گرا دارد که بر تمرکز بر فضای داخلی و انسجام درونی مجموعه تاکید می ورزد.

نظام کاشت باغ دولت آباد یزد

نظام آبیاری باغ

قنات دولت آباد به عنوان منبع اصلی تامین آب باغ، نقشی حیاتی در تداوم حیات این فضای سبز ایفا می کرده است. در وقف نامه مفصل مربوط به این قنات آمده است: «هیچ کس مجاز نیست پیش از عبور آب از باغ یادشده، در آن دخل و تصرفی داشته باشد، حتی اگر این تصرف به اندازه آبیاری یک وجب زمین باشد. مگر در مواقعی که به دلیل بلایای طبیعی، آب آن چنان کاهش یابد که عبور آن از باغ ممکن نباشد، که در این حالت، متولی مجاز است با در نظر گرفتن مصالح، آب را در محلی که صلاح بداند مصرف کند.»

علاوه بر این قنات تاریخی، در ضلع شرقی باغ و در کنار بناهای خدماتی، چاه و مخزن آبی نیز همراه با گاورو (آنچه امروزه به همین نام شناخته می شود) تعبیه شده بود. این سازه ها به ویژه در دوران خشکسالی، برای تامین آب مورد نیاز حوض ها و آبیاری باغ کاربرد داشتند. همچنین، در شرایط بحرانی، آب ذخیره شده در آب انبار باغ نیز به عنوان منبع پشتیبان مورد استفاده قرار می گرفت (باغ ایرانی، حکمت کهن، منظر جدید، ۱۳۸۳).

عمارت هشتی:

بنای اصلی این مجموعه دارای سه اتاق وسیع و حوضخانه ای در بخش میانی است که در آن، حوضی یکپارچه از سنگ مرمر جای گرفته است. ساختار کلی آن با الگوهای رایج در کوشک های ایرانی هماهنگی دارد و طبقه بالایی نیز شامل یک تالار، ایوان (صفه) و فضای دید به باغ است (باغ ایرانی، حکمت کهن، منظر جدید، ۱۳۸۳).

اتاق اصلی عمارت که مشرف به فضای باغ و حیاط است، با شیشه های رنگین در ابعاد مختلف و با نقوشی چشم نواز آراسته شده است. هنگام تابش آفتاب و پر بودن آب حوض، بازتاب نورهای رنگی بر سطح مرمرین حوض، منظره ای تماشایی و دل انگیز پدید می آورد.

این سازه از سه شاه نشین با درهای چوبی مشبک، یک اتاقک مخصوص بادگیر، فضای هشتی و دو اتاق پستو تشکیل شده است. طرح معماری بنا از فرم هشت ضلعی پیروی می کند و بادگیر آن نیز از نوع هشت تنبوشه ای بوده که از ویژگی های خاص بادگیرهای سنتی ایرانی به شمار می رود.

در بخش مرکزی (هشتی)، سقفی با تزئینات کاربندی بسیار زیبا دیده می شود که توسط استاد حاجی علی اکبر آخوند و با استفاده از سیم گل و ابزار گچ بری با دقت و مهارت فوق العاده اجرا شده است.

در سمت غربی عمارت هشتی، تالار مجلل «طنبی» قرار گرفته که با بادگیری به شکل مربع، رو به باغ گشوده می شود. دو سوی این تالار، فضاهایی شامل صفه ها، شبستان ها و تالارهای جانبی در یک طبقه جای گرفته اند که درها و روزنه های شان به سمت تالار طنبی گشوده می شوند. در بخش زیرین طنبی، زیرزمینی ژرف حفاری شده که از طریق دو پلکان مستقیم به باغ راه دارد و از جنوب نیز به محوطه زیر بادگیر متصل می شود (باغ ایرانی، حکمت کهن، منظر جدید، ۱۳۸۳).

عمارت سردر

در نقطه اتصال میان دو بخش اندرونی و بیرونی باغ، اصلی ترین بنای مجموعه «بهشت آیین» قرار گرفته است؛ عمارتی دو طبقه که به عنوان مهم ترین ساخت مان باغ شناخته می شود. بخش زیرخان این عمارت شامل یک سردر ورودی، فضای هشتی، یک اتاق بزرگ مشرف به شرق، چند اتاق کوچک با جهت گیری به سمت شمال و جنوب، و همچنین راهروهایی متعدد است که ارتباط فضایی میان بخش های مختلف بنا را برقرار می کنند (باغ ایرانی، حکمت کهن، منظر جدید، ۱۳۸۳).

مصالح به کار رفته و مصرف انرژی

الف) گل، خشت و آجر

مصالح اصلی مورد استفاده در ساخت دیوارها و پوشش سقف این بنا، همچون دیگر ساختمان های بومی یزد، گل، خشت و آجر است. دلیل استفاده از این مصالح، در دسترس بودن، قیمت مناسب و قابلیت تطبیق با شرایط اقلیمی منطقه بوده است که این موضوع، نشان دهنده نوعی احترام به بستر طبیعی و فرهنگی محل ساخت بنا نیز می باشد. دیوارهای قطور ساخته شده از این مصالح، به واسطه چگالی بالا و ظرفیت گرمایی قابل توجهی که دارند، در طول روز گرمای محیط را جذب می کنند و با فرارسیدن شب، این گرما را به فضای داخلی انتقال می دهند. همین فرآیند در شب نیز به صورت معکوس اتفاق می افتد، یعنی در سرمای شب، دیوارها از ورود سرمای ناگهانی به داخل جلوگیری می کنند. این ویژگی موجب ایجاد تعادل دمایی موثر در طول شبانه روز می شود.

کف حیاط بنا با آجر فرش شده است، چرا که آجر برخلاف آسفالت یا موزائیک، میزان جذب حرارت کمتری دارد و در گرمای طاقت فرسای روزهای یزد، از شدت حرارت کاسته و به خنک تر شدن فضا کمک می کند. همچنین، آجرها پس از غروب آفتاب، بخشی از گرمای ذخیره شده در طول روز را به تدریج آزاد کرده و از افت ناگهانی دمای محیط حیاط جلوگیری می کنند.

ب) چوب

در اقلیم خشک و کم درخت یزد، چوب ماده ای کمیاب و گران بها به شمار می رود. به همین دلیل، تنها در ساخت درها، پنجره ها و گاهی ستون های ایوان ها از آن استفاده شده است. ویژگی مهم چوب، ظرفیت پایین آن در پذیرش و انتقال حرارت است. به بیان دیگر، چوب در طول روز توانایی جذب گرمای محیط را ندارد و هنگام شب نیز گرمای قابل توجهی به فضا منتقل نمی کند. از این رو، استفاده از چوب به عنوان عنصر اصلی در ساخت دیوارها با شرایط اقلیمی منطقه هم خوانی ندارد و کاربرد آن محدود و موضعی باقی مانده است.

ج) سنگ مرمر

از دیگر مصالح خاص به کار رفته در این بنا، سنگ مرمر است که به طور کامل از شهر مراغه تهیه شده، در حالی که سنگ مرمر یزد نیز از دیرباز به دلیل کیفیت بالا شهرت داشته است. این انتخاب تا حدودی جای تامل دارد. سنگ مرمر، به دلیل ظرفیت گرمایی بالا، به حفظ دمای یکنواخت در فضا کمک می کند و از نظر مدیریت انرژی، گزینه ای مناسب برای استفاده در بناهای اقلیمی به شمار می رود.

سطوح و نما

رنگ های روشن برای سطوح و نمای بنا به گونه ای انتخاب شده اند که از جذب بیش از اندازه گرما توسط دیوارها جلوگیری کنند. سطوح صیقلی و براق با قابلیت بازتاب بالا، به انعکاس بیشتر نور خورشید کمک کرده و در نتیجه، حرارت کمتری وارد فضاهای داخلی می شود. در اجرای نما از اندودهای روشنی مانند گچ، کاهگل و ترکیب سنتی سیمگل استفاده شده است. سیمگل که ترکیبی از خاک رس، ماسه باد و کاه ریز است، به دلیل وجود ذرات کاه، سطحی صاف و یکنواخت فراهم می کند و علاوه بر جلوه بصری مناسب، به عنوان یک عایق طبیعی نیز عمل می کند. خاصیت اشباع پذیری این ملات باعث می شود تا سیمگل در برابر نفوذ رطوبت مقاوم بوده و به عنوان یک پوشش واترپروف موثر عمل نماید.

جهت گیری ساختمان ها

جهت گیری فضاهای ساختمانی با در نظر گرفتن مسیر و شدت بادهای غالب منطقه طراحی شده است. این تدبیر هوشمندانه، بهره گیری از نسیم های مطلوب را ممکن ساخته و در عین حال از نفوذ بادهای نامطلوب و مزاحم به فضاهای داخلی جلوگیری می کند.

ابعاد و تناسبات فضاهای بسته

تناسبات فضایی در این بنا بر مبنای کاربرد فصلی هر بخش شکل گرفته اند. فضاهای تابستانی با ابعاد بزرگ تر و سقف های بلند طراحی شده اند تا حجم هوای داخلی بیشتر شود و دیرتر گرم گردد. در مقابل، فضاهای زمستانی، با ابعادی کوچک تر و سقف های کوتاه ساخته شده اند تا امکان گرم شدن سریع تر فضا در روزهای سرد فراهم شود. این طراحی هوشمندانه نقش مهمی در تنظیم دمای داخلی ساختمان در فصول مختلف ایفا می کند.

ویژگی های بام ها

سطح منحنی و قوس دار طاق بام، نقش مهمی در انعکاس بیشتر تابش خورشید دارد و به همین دلیل جذب حرارت در آن کاهش می یابد. همچنین، شکل قوس دار و گنبدی بام باعث می شود سطح بیشتری از سقف در معرض وزش باد و نسیم قرار گیرد که این امر به تهویه طبیعی بهتر فضای زیر بام کمک می کند (قاضی زاده، ۸:۱). درون گنبد، هوای بخش هایی که در تماس مستقیم با تابش آفتاب هستند گرم تر بوده و بخش های دیگر خنک تر باقی می مانند؛ این اختلاف دما باعث ایجاد جریان هوای طبیعی و تهویه مطلوب در داخل گنبد می شود.

در پایان لازم است تاکید شود که رعایت اصول معماری سازگار با اقلیم، علاوه بر افزایش هماهنگی و شباهت میان اجزای بناهای یک منطقه، بیانگر نوعی کل گرایی معماری است که به احترام به سایت و بستر طبیعی ساخت بنا اشاره دارد.

فهرست مطالب:

• معماری باغ دولت آباد یزد
• مقدمه
• معرفی اجمالی
• شهر یزد
• اقلیم یزد
• تاریخچه ی باغ
• موقعیت قرارگیری فعلی باغ
• بخش های مختلف باغ
• عناصر و اجزا باغ
• بخش اندرونی باغ
• بخش بیرونی باغ
• نظام کاشت باغ
• نظام آبیاری باغ
• عمارت هشتی
• عمارت طَنَبی
• عمارت سردر
• نقشه ها ی باغ
• مرمت و بازسازی
• تحلیل بنا
• کل گرایی
• هندسه منظم باغ
• تقارن
• کار با اقلیم
• بادگیر عمارت
• احترام به کاربران
• تجلی مفاهیم قرآنی در باغ
• احترام به سایت
• مصالح به کار رفته و مصرف انرژی
• سطوح و نما
• جهت گیری ساختمان ها
• ابعاد وتناسبات فضاهای بسته
• ویژگی های بام ها
• اصول معماری پایدار
• آلبوم تصاویر
• منابع