بررسی مفهوم باغ شهر و نقش آن در شهرسازی معاصر

بررسی مفهوم باغ شهر و دلایل ناکامی آن در شهرسازی معاصر با تحلیل دیدگاه های هوارد، نمونه موردی شهر لچورث و نقدهای مطرح شده.

هدف پژوهش:
بررسی انگاره ی باغ شهر از منظر مقیاس طراحی شهری و تحلیل علل عدم موفقیت قطعی آن به عنوان یک الگوی آرمانی در شهرسازی

(نمونه موردی: شهر لچورث انگلستان).

پرسش اصلی:
شهر آرمانی قرن بیستم، که به بهترین شکل قدرت و زیبایی تکنولوژی مدرن و روشن بینانه ترین آرمان های عدالت اجتماعی را بازتاب می دهد، چگونه شهری است؟

بین سال های ۱۸۹۰ تا ۱۹۳۰، سه طراح شهری برجسته تلاش کردند به این پرسش پاسخ دهند.

ابنزر هوارد (Sir Ebenezer Howard)

• متولد ۱۸۵۰ میلادی در لندن
• پدر و مادرش مدیر فروشگاهی کوچک بودند
• ترک مدرسه در ۱۴ سالگی و اشتغال به شغل منشی سطح پایین در اداره
• فعالیت به عنوان کارگزار بورس
• بدون آموزش رسمی در معماری و شهرسازی
• مبدع نظام جدیدی از تندنویسی و بنیان گذار کارگاهی در این زمینه
• سفر به آمریکا در ۱۸۷۲ و کار در کشاورزی
• تلاش ناموفق برای اختراع ابزارهای خاص و از دست دادن منابع مالی
• بازگشت به لندن در ۱۸۷۶ و آغاز علاقه مندی به مسائل اجتماعی
• عضویت در جمعیت زتتیکال (Zetetical Society)
• چاپ کتاب «فردا: راهی صلح آمیز به اصلاح واقعی» (۱۸۹۸)
• چاپ کتاب «باغ شهرهای فردا» (۱۹۰۲)

دیدگاه های همکاران و منتقدان

• فردریک جی. ازبورن، یکی از نزدیک ترین همکاران هوارد، او را انسانی معتدل، بی تکلف و دوست داشتنی می دانست که می توانست بدون جلب توجه در شلوغی ها حرکت کند.
• لوییز مامفورد معتقد بود کتاب «فردا: راهی صلح آمیز به اصلاح واقعی» بیش از هر کتاب دیگری در هدایت جنبش طراحی مدرن و تغییر اهداف آن تاثیرگذار بوده است.
• لوکوربوزیه گسترش شهرها بر مبنای الگوی باغ شهر انگلیسی را باعث اتلاف وقت ساکنان و هدر رفت زمین ها و ایجاد روحیه ای ضد اجتماعی می دانست.
• جین جیکوبز باغ شهر را تنها یک روش جذب جمعیت نمی دید بلکه آن را نقطه آغاز الگوی بزرگ تر و جامع تر طراحی مناطق شهری می دانست.
• پیتر هال تاکید داشت که اشتباه بزرگ این است که هوارد را صرفاً طراح فیزیکی بدانیم؛ در حالی که باغ شهرها ابزاری در خدمت ساماندهی اجتماعی بر پایه پیشرفت سرمایه داری و تعاونی های همسود بوده اند.

نگرش هوارد و بنیادگرایی اجتماعی

هوارد معتقد بود بشریت به سوی دوره ای جدید از برادری حرکت می کند و باغ شهر تنها محیط مناسب برای جامعه آینده است. او خود را طراح نمی دانست و فعالیت هایش را بیشتر در قالب نظریه پرداز، سازماندهنده، بانی شهر و روزنامه نگار توصیف می کرد. هوارد علاقه داشت او را مانند جورج استیفنسون، سازنده لوکوموتیو، معرفی کنند؛ زیرا باغ شهر را به مثابه موتوری اجتماعی می دید که انرژی جمعی را آزاد و جامعه را به سوی اهداف خیرخواهانه هدایت می کند.

هوارد در کتاب «باغ شهر» بر تمرکززدایی معتدل از شهرها و تمرکززدایی از ثروت و قدرت تاکید داشت و طرح خود را نوعی سوسیالیسم تعاونی می دانست.

بنیادگرایان و جامعه آینده

بنیادگرایان معتقد بودند که انگلستان عصر ویکتوریا بهترین جهان ممکن نیست، زیرا زندگی اقتصادی به شدت ناکارآمد، غیرانسانی و غیر اخلاقی شده و قدرت سیاسی به ناحق در دست اقلیت متمرکز است. این وضعیت جامعه را به دو قطب کارگر و سرمایه دار تقسیم کرده و تعارض میان این دو، هر دو طرف را تهدید می کند. آن ها نه مارکسیست بودند و نه خواهان انقلاب، بلکه دموکراسی و تعاون را راه حل می دانستند؛ فراخوانی کارگران کشاورزی به روستا، ایجاد طبقه ای از خرده مالکان مستقل و جایگزینی صنعت کلان سرمایه داری با تولیدات تعاونی، از جمله اهداف آن ها بود.

هوارد در طول دهه ۱۸۸۰ به جذب اصول بنیادگرایی پرداخت و در طراحی باغ شهر در ۱۸۹۰، قاطعانه انگاره های اجتماعی بنیادگرایان را دنبال کرد.

تاثیر کتاب «نگاهی به عقب» (۱۸۸۸) از ادوارد بلامی

کتاب «نگاهی به عقب» اثر ادوارد بلامی، زندگی هوارد را متحول کرد. این رمان که در نقد سرمایه داری و در دوران رکود صنعتی و شورش های کارگری اروپا و آمریکا نوشته شده بود، تصویری از جامعه ای آرمانی ارائه می کرد؛ جامعه ای که در آن صنایع به شکل کارآمد در تراست های تعاونی دولتی گرد آمده اند، برنامه ریزی متمرکز جای رقابت را گرفته، فقر و بیکاری ناشناخته اند و کارگران در ارتشی صنعتی با حقوق برابر به کار مشغول اند.

هوارد نه تنها نسبت به عملی بودن مرکزگرایی شک داشت، بلکه مطلوبیت آن را نیز زیر سوال می برد.

نقد انگاره ی مرکزگرایی بلامی

باغ شهر تنها محصول ساده ی تاثیر بلامی بر هوارد نبود، بلکه حاصل تلاش هوارد برای اصلاح تمایل اقتدارطلبانه ی بلامی و طراحی اجتماعی ای است که در آن نظم اجتماعی و ابتکار فردی به شکل متناسب و متوازنی با هم ترکیب شوند.

هوارد تحت تاثیر پیتر کروپتکین، آنارشیست روسی بود که مقالاتش بین سال های ۱۸۸۸ تا ۱۸۹۰ در مجله ی «قرن نوزدهم» در لندن منتشر می شد. سیاست باغ شهر مبتنی بر جامعه ای است با شرکت هایی در مالکیت خصوصی و جمعی، و شهروندانی آزاد در انتخاب شغل.

پیتر کروپتکین مجموعه مقالات خود را در کتابی به نام Fields, Factories and Workshops در سال ۱۸۹۹ منتشر کرد. هدف او در این مقالات ترسیم تصویری از «روستای صنعتی» آینده بود؛ روستایی که با بهره گیری از انرژی بخار، راه آهن و دیگر دستاوردهای مدرن، زمینه ی شکل گیری جامعه ای مبتنی بر آزادی و برادری را فراهم می آورد.

تمرکززدایی به عنوان راهکاری برای ایجاد چنین جامعه ای مطرح می شود که در آن عدالت و سود اجتماعی در بستری غیرمتمرکز تحقق می یابد.

هوارد قصد داشت مزایای شهر و روستا را در جامعه ای با جمعیت حدود ۳۰ هزار نفر، مبتنی بر کسب وکارهای کوچک و کشاورزی، همزمان محقق کند تا همه بتوانند از منافع محیطی سالم بهره مند شوند. با بازگشت به مقیاس باغ شهر، شکاف میان سرمایه داری و طبقه ی کارگر کاهش یافته و مسائل اجتماعی به سمت راه حل های جمعی سوق داده می شوند. این روند منجر به تناسب متوازن میان نظم و آزادی خواهد شد.

او وظیفه ی طراح را خلق «مغناطیس سوم» می دانست؛ یعنی ترکیب شهر و روستا در قالبی متوازن و هماهنگ.

ویژگی های باغ شهر:

• باغ شهر ۴۰۴۶.۸۶ هکتار مساحت دارد و در میان ۲۰۲۳۲.۸ هکتار زمین کشاورزی و جنگل قرار گرفته است.
• جمعیت آن حدود ۳۰ هزار نفر است.
• یک خیابان حلقوی بزرگ و پهن، شهر را احاطه می کند.
• در حاشیه بخش مسکونی، کمربندی از زمین ها برای تاسیسات صنعتی در نظر گرفته شده است.
• در مرحله ی نهایی، کشتزارها و باغ های میوه (کمربند کشاورزی) شهر را احاطه خواهند کرد که حدود ۲ هزار نفر در این بخش فعالیت خواهند داشت و جمعیت کل شهر به ۳۲ هزار نفر افزایش می یابد.
• باغ شهر دارای دو نوع مرکز است: مرکز همسایگی و مرکز مدنی.

هر واحد همسایگی حدود یک شانزدهم شهر را شامل می شود و هوارد معتقد بود هر یک باید به نوعی «شهر کامل» باشد. پارک و فضای گردشگاهی مرکزی هریک از این نواحی را شکل می دهد و در مرکز خیابان بزرگ، مدرسه که مهم ترین نهاد همسایگی است، قرار دارد.

دو نیروی اصلی که این ۱۶ واحد همسایگی را به هم پیوند می دهد عبارت اند از:

• اوقات فراغت: پارک مرکزی با طاق شیشه ای (کاخ بلورین)
• نیروی مدنی: پارک مرکزی شهر که ساختمان های عمومی در آن مستقر هستند.

تقارن در باغ شهر نمادی از تعاون و محصول جامعه ای هماهنگ بود. هوارد تحت تاثیر کتاب «هژیا، شهر بهداشت» دکتر ریچاردسون، تراکم پایین جمعیتی و خیابان های عریض را در هندسه ی شهر خود به کار برد.

هوارد تاکید کرد که طرح های او صرفاً نمودارهایی نظری هستند که در عمل و با تجربه، اصلاح و تعدیل می شوند.

او باغ شهر را به عنوان «شهر اقماری» یا «شهر خوابگاهی» در خدمت شهرهای بزرگ تصور نمی کرد، بلکه فضای کافی برای زندگی را یکی از نیازهای اولیه و اساسی جامعه می دانست؛ حقی که همه باید از آن برخوردار باشند.

هوارد پیشنهاد داد که باغ شهر به وسیله ی بورس بازی نوع دوستانه در زمین تامین مالی شود و تاکید داشت درآمد حاصل از اجاره، به جای صرفه جویی در هزینه های بدهی، برای خرید اوراق قرضه ی سرمایه گذاران اولیه استفاده گردد، که به سمت مالکیت جمعی در راستای منافع عمومی حرکت کند.

به اعتقاد هنری جورج، یکی از بنیادگرایان آن زمان، تضاد اصلی در جامعه میان کار و سرمایه از یک طرف و مالکیت زمین از طرف دیگر است که آشتی ناپذیر است.

در کتاب «فردا: راهی طلایی به اصلاح واقعی» هوارد شش باغ شهر را در دایره ای حول یک مرکز بزرگ شهر تصویر کرد. این شهرها با کانالی مدور به هم متصل شده بودند که خدمات آب، برق و حمل ونقل را تامین می کردند. در چاپ ۱۹۰۲، سامانه ی حمل ونقل سریع و منطقی تری جایگزین کانال شد.

نام «شهر اجتماعی» که هوارد به هر خوشه ی شهر داد، نشان دهنده ی عمیق ترین مفهوم همبستگی میان شهر و پیرامون آن بود.

لچورث (Letchworth)

1. اولین باغ شهر در فاصله ی ۳۰ مایلی لندن واقع شده است.
2. توسط نویل و بازرگانان همکارش و بدون حمایت چشمگیر طبقه ی کارگر تاسیس شد.
3. نویل پیشنهاد انتشار اوراق قرضه به ارزش ۳۰۰ هزار پوند را داد که سود سهام سالانه آن از ۵٪ ارزش اسمی بیشتر نشود. هوارد با این طرح مخالفت کرد، اما شکست آن را پذیرفت و با اجاره ی ۹۹ ساله و اجاره ی ثابت موافقت کرد.
4. معماران انتخابی ریموند آنوین و بری پارکر بودند.

بری پارکر و ریموند آنوین قصد داشتند اصول برنامه ریزی سنتی انگلیسی را با جامعه ی تمرکززدایی شده ی آینده سازگار کنند و از رهبری هوارد پیروی کردند تا شهر به وضوح از مناطق روستایی پیرامون جدا شود.

فهرست منابع:

1. استروفسکی، واتسلاف ( 1387 )، شهرسازی معاصر: از نخستین سرچشمه ها تا منشور آتن، ترجمه ی لادن اعتضادی، تهران: نشر مرکز دانشگاهی.
2. پاکزاد، جهانشاه ( 1389 )، سیر اندیشه ها در شهرسازی، جلد اول، تهران: نشر آرمان شهر.
3. سیدحسین، بحرینی ، بهناز بلوکی و سوده تقابن ( 1388 )، تحلیل مبانی نظری طراحی شهری معاصر ، جلد اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
4. شوای، فرانسوا ( 1390 )، شهرسازی تخیلات و واقعیات، ترجمه ی سید محسن حبیبی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
5. کمپل، اسکات و سوزان فاینشتاین ( 1388 )، نظریه های برنامه ریزی شهری، ترجمه ی عارف اقوامی مقدم. تهران: انتشارات آذرخش.
6. V. Ward, Stephen (1992); The Garden City : Past, Present and Future published by: Taylor & Francis
7. http://www.sjsu.edu/faculty/wooda/149/149syllabus9crystal2.jpeg